تاریخ رویان

تاریخ رویان، تألیف (764ق) اولیاءالله آملى به زبان فارسی است. این اثر پس از تاریخ طبرستان ابن‌ اسفندیار، مهم‌ترین كتاب تاریخ این سرزمین است. مؤلف این كتاب با قلمى توانا و نثرى محكم و فصیح و عباراتى شیرین و دلچسب، سوانح ناحیه رویان را از قدیمى‌ترین ایام تا سال 764ق نوشته است. اهمیت این كتاب بدین لحاظ است كه تعدادى از لغات قدیمى فارسی و آداب و سنن قدیمى مازندران و رویان را براى ما زنده نگاه داشته است.

كتاب؛ مشتمل بر یك مقدمه، هشت باب، یك خاتمه و دو بخش تعلیقات است. مقدمه كتاب در 28 صفحه به قلم آقاى عباس خلیلى مى‌باشد. وى برخى از اشكالات كتاب را در متن اصلاح كرده و بخش دیگرى را در بخش تعلیقات و تصحیحات و استدراكات آورده است. پس از آن، تعلیقات و استدراكاتى نیز به قلم استاد عبدالحمید بدیع‌الزمانى آمده است.

تاریخ رویان نام كتابى است كه هر خواننده با شنیدن این نام از خود مى‌پرسد كه «رویان» در كدام منطقه جغرافیایى قرار داشته است. به گفته محقق كتاب: اگر طبرستان قدیم را با كشیدن خطى از لب دریا تا حدود رى در حوالى رود هراز به دو بخش قسمت كنیم، بخش قسمت غربى، خاک رویان است. این منطقه از مغرب به رودخانه چالوس و كرج رود و از مشرق به رودخانه هراز و بژم موشا (كتل امامزاده‌هاشم امروز) و حدود دماوند و از جنوب به كوه‌هاى توچال كه در شمال رى قدیم است و از شمال به حاشیه دریا محدود مى‌شود.

كتاب با نثرى نگارش شده كه از نثر رایج امروزى قدرى فاصله دارد. متن سنگین و استفاده از الفاظ عربى كه گاه غلط نیز هست، از اشكالاتى است كه محقق كتاب را به افزودن تعلیقات و تصحیحات مفصلى به كتاب ناگزیر كرده است. صرف نظر از اشكالات ادبى، كتاب داراى مطالب ارزشمندى است كه به اختصار به آن اشاره مى‌شود:

ابواب اول و دوم با ذكر چگونگى عمارت رویان بنا به گزارش بهاءالدین محمد كاتب در كتاب تاریخ طبرستان آغاز شده است. سپس به شرح حكومت شاه فیروز بن یزجرد كه اولین حاكم رویان به شمار مى‌رود و نزاع او با پادشاه هیاطله پرداخته شده است.

در باب سوم، نویسنده به استیلاى نواب، خلفا، سادات علوى بر این سرزمین مى‌پردازد. او با این‌كه مقدارى از كتاب خود را، از تاریخ طبرستان ابن‌ اسفندیار نقل كرده است، مطالب آن كتاب را به دقت مورد بررسى و تجزیه و تحلیل قرار مى‌دهد و تأكید مى‌كند كه در عهد خلافت، هیچ فردى از جانب خلفاى راشدین بر طبرستان حكومت نكرده است و آنچه در كتاب تاریخ طبرستان آمده مبنى بر این كه در ایام خلافت عمر بن خطاب، امام حسن بن على(ع) و عبداللّه بن عمر و مالك اشتر و قثم بن عباس به طبرستان آمده‌اند، واقعیت ندارد. در كتب تاریخ كه از جانب علماء به نگارش درآمده سال‌هاى عمر ائمه(ع) را تعیین كرده‌اند كه در سال‌هاى مختلف در كجا بوده و به چه كارى اشتغال داشته‌اند. در هیچ منبعى نیامده كه امام حسن بن على(ع) از طبرستان گذر كرده و به این منطقه سفر نموده است.

در ادامه این باب به مسجدى كه در شهر آمل به مالك اشتر منتسب است، اشاره كرده و متذكر مى‌شود كه این مسجد توسط جماعت مالكیه كه به امامت مالك اشتر معتقدند، بنا نهاده شده است؛ لذا این مسجد نیز به مالكیه منتسب است نه مالك اشتر.

اولیاءاللّه در شرح كشتن امام موسى بن جعفر(ع)، به دست هارون مى‌نویسد: «پس بفرمود تا او را به سر، ارزیز مذاب به حلق فروریختند و شهیدش كردند و خواست كه در روى خلق براءت ساحت خود آشكار كند. بفرمود تا او را بر نعش نهاده، میان بازار بغداد بنهادند… و آن بازار را سوق‌الریحانیین خوانند، در برابر آن موضع در زیر دكّان، درى ساخته‌اند و بیشتر كه دانند، از آن گذر كنند، تا قدم بدان موضع نباید نهاد. و من بارها آنجا رفته و زیارت گزارده‌ام».

باب چهارم در شرح واژه «استندار» است. این كلمه در اصل آستاندار بوده است. به اعتقاد نویسنده: «رویان همیشه مقام حصین بوده است و اصحاب وقایع را كه خوف حاصل مى‌باشد، از هر جانبى روى بدیشان مى‌نهاد[ند]. چه ایشان همیشه اصحاب تمكین بوده‌اند و به اعتماد و امانت موصوف و معروف و بیگانگان دست تغلب بر ایشان نتوانستند دراز كردن. از این جهت پناهگاه مردم بوده‌اند و ایشان را آستان‌دار مى‌خواندند». در ادامه وجوه دیگرى نیز براى این لفظ ذكر شده است.

باب پنجم و ششم و هفتم كتاب به شرح حال حاكمان رویان اختصاص دارد. شهریوش بن هزارسب، كیكاوس بن هزارسب، شاه غازى از جمله ملوك رویان بوده‌اند كه به تفصیل شرح حكومت آنها آمده است. در باب آخر كتاب نیز شرح حوادث و آشوب‌هاى این منطقه ذكر شده است.

در خاتمه كتاب وضعیت حكومت رویان پس از سلطان ابوسعید و به طمع افتادن امراى حكومت او براى دستیابى به قدرت تا سال 805ق تشریح شده است.