سیر اجمالی در تاریخ داروسازی ایران
دکتر حسن فرسام
استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران – دانشکده داروسازی
هزاران سال پیش از آنکه زراعت توسعه یابد تمدن ابتدائی قبیله ها دانشی از گیاهان دارویی داشته است. در مورد اینکه کدام سرزمین زادگاه نخستین جوانه های پزشکی و داروسازی بوده است نظرات متفاوتی وجود دارد. داروسازی و پزشکی در آغاز بیشتر مبتنی بر اعتقاد به نیروهای فراطبیعی و جادوگری بوده است و حتی گیاهان برای قوت بخشیدن به شیوه سحر آمیز بکار گرفته می شدند. در لوحهای باقیمانده از آشور یا نیپال ۲۵۰ داروی گیاهی و ۱۲۰ داروی معدنی مشخص شده است. دیو سکورید رساله تصویری مفردات پزشکی را برپایه تصاویر گیاهی کراتئوس در ۶۰ سال پس از تولد مسیح نوشت و جالینوس تدوین کننده نظریه هومورال است. در اوستا نخستین پزشک تریتئه پدر گرشاسب است که از خواص گیاهان دارویی و عصاره آنها اطلاع داشته است. در دوره ماد دو مکتب پزشکی وجود داشته است ، یکی مزدیسنا و دیگری اکباتان مکتب نخست مبتنی بر آراء زرتشت و بیشتر دستورهای بهداشتی بوده است و از گیاهان بعنوان شفادهنده یاد میکند. وجود کلمه پزشک در این مکتب نشانه ای از جدا شدن تدریجی خرافات و اوهام از پزشکی است. در دوره هخامنشی نیز گنجینه پزشکی و داروسازی همان اوستا است. واژه ارورو بئشه زو بمعنای گیاه درمانی است و در وندیداد از گیاهان دارویی متعدد نام برده شده است. در دوره ساسانیان مباحث نظری و عملی در پزشکی و داروسازی و گیاه درمانی گسترش بیشتر یافته است. سفر برزویه به هند در این گسترش نقش زیادی داشته است. در مکتب جندی شاپور پزشکی و داروسازی بعدی ایران بر روی آن استوار گردید. در زمان خلفای عباسی با گسترش سریع اسلام مراکز بزرگ علمی جهان آن روز در زیر یک لوا قرار گرفت و با تلفیق علوم حکمت و فرهنگ اقوام و ملل دیگر تمدنی جدید پایه گرفت و دانش داروسازی و پزشکی نیز یکی از درخشانترین دوره های خود را در این بخش از جهان آغاز کرد.
نخستین داروخانه در قرن ۵هـ / ۹ م پیدا شد و لفظ صیدنه یا صیدله را گرفت.
ابوبکر محمد رازی از نخستین کسانی است که داروسازی را رشته ای مستقل از پزشکی ولی در رابطه با آن میداند و میتوان او را نخستین کسی دانست که به داروسازی پرداخته است. در کتاب دوم قریب ۸۰۰ دارو را که بیشتر گیاهی است شرح میدهد و در ضمن مبانی نظری و عملی داروسازی را به تفضیل بیان میکند. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی را میتوان پایه گذار داروسازی، گیاه شناسی بومی دانست. ابو منصور موفق الهروى كتاب الابنيه عن حقايق الادويه را در قرن ۴ هجری به زبان فارسی نوشت با این کتاب سنت تازه ای از داروشناسی در ایران آغاز میشود که تا به حال ادامه یافته است. سید اسماعیل جرجاني دائرة المعارف پزشکی و داروسازی خود را بنام ذخیره خوارزمشاهی در اوایل سده ششم هجری نوشت و اصطلاحات فنی پزشکی را برپایه درستی استوار ساخت با غلبه مغولان چیزی بر پزشکی ایران افزوده نگردید. علی بن الانصاری معروف به حاج زین الدین عطار که او را بزرگترین داروساز دوره مغول خوانده اند کتاب اختیارات بدیعی را نگاشت. در این دوره علاوه بر داروهای گیاهی و داروشناسی سنگها نیز مورد استفاده قرار گرفت مظفر بن محمد الحسين شفائی که معروفترین داروساز دوره شاه عباس است کتابی بنام طب شفائی در زمینه داروسازی نگاشت. این کتاب از این نظر که پایه کتاب فارماکوپنا پرسیکا نوشته فردریک آنژلوس قرار گرفته حائز اهمیت است. محمد مؤمن تنکابنی معروف به حکیم مؤمن پزشک شاه سلیمان صفوی کتاب مشهور تحفة المؤمنین را تألیف کرد. سید حسن خان شیرازی کتاب مخزن الادویه را تألیف کرد و سید محمد حسین خان عقیلی کتاب معروف قرابادین کبیر را و تحفه حکیم مؤمن را نوشت و تا ایجاد دارالفنون از آنها استفاده می‌شد. پس از افتتاح مدرسه داروسازی معلمان این مدرسه داروخانه‌ای طبق موازین اروپا در تهران دایر ساختند. در ۱۲۹۸ نظامنامه داروفروشی وضع گردید و رشته داروسازی در ۱۳۰۱ شمسی در مدرسه عالی طب ایجاد شد.
شرکتهای داروسازی گل و داروسازی عبیدی را شاید بتوان از اولین سازندگان مواد دارویی در ایران دانست. بخش داروسازی مرکزی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۱ تأسیس شد و به تهیه دارو برای بیمارستانهای دانشگاه تهران پرداخت. سال ۱۳۳۶ کارخانه تولیدارو و پس از آن بنگاه دارو پخش ایجاد گردید. در سالهای ۵۸۳۶ تولید عمده داروها بر عهده شرکتهایی بود که بصورت تحت لیسانس صنایع دارویی جهان کار می‌کردند. داروها با نام تجارتی توسط شرکتهای دارویی و اروپا در داخل تولید می‌گردید از ۱۳۶۰ به بعد نظام نامهای ژنریک جایگزین گردید در حقیقت از دارالفنون به بعد پزشکی بخش مهمی از تاریخ جهانی پزشکی و داروسازی و باید با دید و برنامه مدون و سازمانی مشخص به پژوهش در آن پرداخت.